Η συμπεριληπτική εκπαίδευση σχετίζεται με τις προσπάθειες που καταβάλλονται για υπερπήδηση των φραγμών που εμποδίζουν τη συμμετοχή και μάθηση όλων των μαθητών ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, σεξουαλικότητας, κοινωνικοοικονομικού υπόβαθρου, επίδοσης ή αναπηρίας (Booth & Ainscow,1998). Η διαρκώς αυξανόμενη ανάγκη ανάπτυξης συμπεριληπτικών παιδαγωγικών προσεγγίσεων έχει στρέψει τις συζητήσεις εντός της εκπαιδευτικής κοινότητας στη συμβολή της μουσικής και των παραστατικών τεχνών σε αυτό τον σκοπό (Burnard et al., 2008). 

Ειδικότερα, έρευνες στον χώρο της τυπικής και ειδικής εκπαίδευσης έχουν αναδείξει πως η συμμετοχή των παιδιών, με ή χωρίς αναπηρίες, σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες μπορεί να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή τους και να συμβάλει στην ανάπτυξη γνωστικών, κοινωνικών, συναισθηματικών αλλά και κινητικών δεξιοτήτων (Corbett et al., 2010; Hallam, 2015). Ιδιαίτερα για τους μαθητές με αναπηρία, η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως καίριο εργαλείο ενδυνάμωσης, συμβάλλοντας παράλληλα στην άρση του κοινωνικού στίγματος που συχνά συνοδεύει την αναπηρία (Roux, Kathard & Lorenzo, 2021). Η ενσωμάτωση των τεχνών σε ένα συμπεριληπτικό εκπαιδευτικό περιβάλλον με την παράλληλη συνεργασία εκπαιδευτικών, οικογενειών και ειδικών, μπορεί να ενισχύσει τόσο τη μαθησιακή εμπειρία όσο και την κοινωνική ένταξη των παιδιών με αναπηρίες.

Η παρούσα ερευνητική μελέτη δράσης εξετάζει τις ψυχοκοινωνικές μεταβολές μιας ομάδας μαθητών με αναπηρίες, που φοιτούν σε Ειδικό Δημοτικό Σχολείο, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά την ολοκλήρωση της συμμετοχής τους σε ένα εννιάμηνο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιήθηκε από τις Εκπαιδευτικές και Κοινωνικές Δράσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής την περίοδο 2021-2022, με τελικό αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας μουσικής παράστασης. Μέσω των ερευνητικών εργαλείων, όπως η καταγραφή σημειώσεων και οι συνεντεύξεις με τους συμμετέχοντες μαθητές και τους γονείς τους, διερευνώνται οι ψυχοκοινωνικές αλλαγές που σημειώθηκαν, καθώς και η επίδραση της συμμετοχής τους στη μετέπειτα σχέση τους με τη μουσική πράξη. 

Παράλληλα, αναδεικνύεται η διαδικασία προετοιμασίας αυτής της ομάδας παιδιών προκειμένου να συμμετάσχουν ισότιμα σε μια παράσταση μουσικού θεάτρου μαζί με μαθητές τυπικής ανάπτυξης. Οι εκπαιδευτικοί αξιοποίησαν ένα ευρύ φάσμα εκπαιδευτικών μέσων, υιοθετώντας μια ολιστική προσέγγιση και εξατομικευμένες στρατηγικές μάθησης προσαρμοσμένες στις ανάγκες των μαθητών. Μέσα από καινοτόμες και «ανοιχτού κώδικα» τεχνολογίες, σκίτσα, αφήγηση ιστοριών και άλλα, προώθησαν τη συμπερίληψη όχι μόνο στη θεωρία, αλλά και στην πράξη.

• Μουσική στην ειδική αγωγή

Η Νασία Κώνστα είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στα ηθικά διλήμματα στη μουσική εκπαίδευση και στο ρόλο της φρόνησης στις ηθικές αποφάσεις των εκπαιδευτικών. Διαθέτει επαγγελματική εμπειρία στην Πρωτοβάθμια Γενική και Ειδική Εκπαίδευση και τα τελευταία χρόνια εργάζεται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, ενσωματώνοντας τόσο τυπικές όσο και άτυπες εκπαιδευτικές πρακτικές στην διδασκαλία της.

Ο Δημήτρης Χατζηγιαννάκης είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Τμήμα Τεχνών Ήχου & Εικόνας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν την ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης και των τεχνολογιών ανοιχτού κώδικα στη μουσική εκπαίδευση, την ηχητική τέχνη και τις δημιουργικές ψηφιακές πρακτικές. Διερευνά πώς η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εκδημοκρατίσει την εκμάθηση μουσικής και να ενισχύσει τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ως συνθέτης και μουσικοπαιδαγωγός, ενσωματώνει διεπιστημονικές προσεγγίσεις, συνδυάζοντας τη μουσική τεχνολογία, τα DIY-DIWO electronics και τα διαδραστικά ψηφιακά μέσα σε καινοτόμες εκπαιδευτικές στρατηγικές. 

Η Βασιλική Ζώρζου είναι ειδική παιδαγωγός και πολιτισμολόγος με μεταπτυχιακό στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Εργάζεται στη Δημόσια Εκπαίδευση. Έχει πραγματοποιήσει το σχεδιασμό, την υλοποίηση και την αξιολόγηση πολλών εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές με αναπηρίες σε διάφορους χώρους (μουσεία, πάρκα, αρχαιολογικούς χώρους κλπ.). Συμμετέχει ως εισηγήτρια σε σεμινάρια επιμόρφωσης ενηλίκων που αφορούν την αναπηρία και τη μουσειακή εκπαίδευση. 

Η Γεωργία Μπακοπούλου είναι ψυχολόγος με μεταπτυχιακό στη σχολική ψυχολογία, ειδίκευση στη συμβουλευτική και τον επαγγελματικό προσανατολισμό και εκπαίδευση στη συστημική ψυχοθεραπεία. Διαθέτει πολυετή εμπειρία στην ειδική αγωγή και στην αξιολόγηση μαθητών με αναπηρία και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Έχει εργαστεί στην εκπαίδευση ενηλίκων. Μεταφράζει και επιμελείται επιστημονικά εγχειρίδια του κλάδου της. Εργάζεται στην Πρωτοβάθμια Δημόσια Εκπαίδευση.

Η Όλγα Γιαννακοπούλου είναι απόφοιτος του Παιδαγωγικού Τμήματος Ειδικής Αγωγής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με μεταπτυχιακό τίτλο στις Επιστήμες της Αγωγής-Ειδική Εκπαίδευση του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Κατέχει πιστοποίηση ετήσιας επιμόρφωσης στον τομέα της σχολικής ψυχολογίας από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Tα τελευταία είκοσι χρόνια εργάζεται στον κλάδο της Ειδικής Αγωγής τόσο σε τμήματα ένταξης, όσο και σε Ειδικά σχολεία.